آرمان تبریز- در سال‌های اخیر، برای برخی از کشورهای آمریکای‌جنوبی مشکلاتی همچون سیل و رانش‌زمین پیش آمده است. کارشناسان زیست‌محیطی این مساله را نیز ناشی از جنگل‌زدایی و برخورد نامناسب مردم و مقامات این کشورها با جنگل‌ها و عدم توجه به هزینه‌های آتی آن می‌دانند. یکی از مهمترین موارد در این‌خصوص در کشور پرو رخ داده است.
به گزارش خبرنگار ما در تبریز، در ابتدای ماه آوریل اعلام شد که تنها در مدت ۳ ماه نخست سال‌جاری میلادی در کشور پرو، بیش از ۱۰۰ نفر بر اثر سیل و رانش زمین در این کشور کشته شده‌اند و بیش از ۱۰۰ هزار نفر نیز خانه خود را از دست داده یا به نحوی دیگر از این رویداد تاثیر پذیرفته‌اند. در کشور کلمبیا این میزان تخریب حتی شدیدتر نیز بوده است.
برای مثال تنها در یک رانش زمین در شهر جنوبی موکوآ در این کشور، ۲۶۲ نفر کشته شدند که ۴۳ نفر از آنها کودک بودند. کارشناسان معتقدند تشدید سیلاب‌ها و رانش زمین در کشورهای آمریکای‌جنوبی ناشی از این است که در جریان مدرنیزاسیون در این کشورها، جنگل‌ها تبدیل به مزارع کشاورزی شده و موانع طبیعی که آب را پیش از این نگه می‌داشتند به نحوی از بین رفته‌اند.
این کارشناسان معتقدند که در جریان سیلاب‌هایی که در طول سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ در این کشور روی داده است، ۷۱ درصد از موارد در زمین‌های مرتعی اتفاق افتاده است که درختانش را از دست داده است.
استمرار جنگل‌زدایی در این کشور همچنان مناطق آن را با تهدید سیلاب و رانش زمین مواجه خواهد کرد.
شهرنشینی آشفته و فاقد هیچ‌گونه نظم و برنامه‌ریزی و قطع درختان برای ساخت مسکن و مزارع از عوامل مهم چنین پدیده‌ای در آمریکای‌جنوبی هستند که دامنه آن به کشورهای برزیل و بولیوی نیز رسیده است.ترسیب کربن” در پوشش درختی، گیاهی و خاکهای تحت آن ساده‌ترین و به لحاظ اقتصادی عملی‌ترین راهکار ممکن جهت کاهش کربن اتمسفری محسوب می‌شود.اگر همین نکته ساده را مدنظر قرار دهیم، به اهمیت نقش درخت در حفظ محیط‌زیست آن هم در ابعاد بین‌المللی پی می‌بریم.
در چند سال اخیر شاهد بروز سیل‌های ویرانگری بوده‌ایم که خسارت‌های مالی و جانی همراه داشته اند، یکی از دلایل این اتفاق جنگلتراشی و از بین بردن پوشش گیاهی است.
وقتی افراد با قصد سودجویی و برای تامین منافع فردی دست به تخریب درخت و جنگل می‌زنند، زمینه بروز سیل را با سرعت بخشیدن به روان آب‌ها هموارتر می کنند.نه تنها در باورهای دینی که در اعتقادات ملی‌مان هم بارها به مراقبت و کاشت درخت توصیه شده است اما شاهد هستیم این توصیه‌ها را افراد دیگری جدی گرفته اند و در کشورهای دیگر به مناسبت تولد، ازدواج یا حتی مرگ عزیزانشان درخت می‌کارند.
گرچه شاید برخی معتقد باشند که این اقدام جزو شرح وظایف سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور است اما من باور دارم که کاشت و نگهداشت درخت یک وظیفه ملی است و نباید آن را تا سرحد یک کار اداری روتین تقلیل بدهیم و لازم است همه مردم در آن مشارکت فعال و مسئولانه داشته باشند.
نگهداشت درخت از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.هر ساله آمارهای بسیار زیادی در مورد کاشت درخت منتشر می‌شود، اما نتیجه کار چندان مطلوب نیست. شاید یکی از دلایل این باشد که ما آنقدر انرژی که صرف «کاشت» درخت می‌کنیم، صرف «نگهداشت» آن نمی‌کنیم که خوب است در این زمینه هم دقت نظر داشته باشیم.
سیلاب های حادثه خیز به دلیل وجود پوشش گیاهی در گذشته کمتر بوده و امروز به دلیل تغییر کاربری در اراضی کشور و هم چنین تبدیل اراضی کشاورزی به ویلا چنین شرایطی را پدید آورده است. در خیلی از موارد شاهد تغییر کاربری جنگل ها وباغات ومراتع هستیم و به دلیل کاهش زادآوری و از بین رفتن نهال ها، سطح جنگل ها در حال کم شدن هستند. از طرفی وقتی جنگل های بالادست تخریب می‌شوند این اتفاقات قابل پیش بینی است.
شاخه‌ها و برگهای درختان وقتی به صورت انبوه و فشرده در کنار هم قرار دارند سایه‌بان ایجاد می‌کنند و این سایه‌بان‌ها جلوی ضربات باران به خاک را می‌گیرد و از جاری شدن آب جلوگیری می‌کند.
همچنین برگ های درختان در سطح جنگل حکم اسفنج را دارند که آب را در خود نگهداری می‌کنند و متاسفانه وقی درختان از بین می‌روند آب باران بدون آن که جذب خاک شود، روی زمین راه می‌افتد.متاسفانه تجاوز به حریم جنگل، رودخانه ها و مراتع از عوامل وقوع حوادثی این چنین هستند و البته باید بگویم که تنها یک عامل موثر نیست بلکه همه این عوامل با هم این شرایط را به وجود آورده اند. متاسفانه در منطقه قره داغ شاهد وقوع این پدیده ها هستیم.
فشار ناشی از افزایش جمعیت هم اکنون منجر به عملیات غیراصولی تغییر کاربری، به خصوص جنگلتراشی در سطح وسیعی از اراضی استان شده و امروزه فرسایش و تخریب زمین یکی از معضلات مهم این منطقه است.
زنگ خطر بزرگی که برای منطقه قره داغ به صدا درآمده اعلام زمان تنفس برای قطع درختان شمال کشور است ودلال های چوب ونیاز اهالی باعث شده شدت قطع درختان از روال طبیعی خارج شود.با توجه به حساسیت بالای خاک های منطقه به فرسایش باید با حفظ پوشش طبیعی جنگلی یا جنگلکاری مجدد، به خصوص در نواحی با شیب زیاد، علاوه بر حفظ کیفیت مطلوب خاک از افزایش فرسایش پذیری خاک ها و تلفات شدید آن ها جلوگیری کرد.
تغییر کاربری اراضی به خصوص جنگلتراشی و تبدیل پوشش های طبیعی به زمین های کشاورزی بر بسیاری از خصوصیات خاک از جمله ذخیره کربن آلی خاک تاثیر منفی برجای می گذارد.
مواد آلی حساسیت زیادی به نحوه مدیریت اراضی دارند و هرگونه دخالت بشر در شرایط طبیعی اکوسیستم ها می تواند باعث اختلال در چرخه کربن شود. به طور کلی مقدار ماده آلی خاک با از بین بردن گیاهان بومی و پس از آن کشت کردن و فعالیت های کشاورزی به سرعت کاهش می یابد.با بررسی نقشه های پهنه بندی کربن آلی خاک مشاهده می گردد که روند کاهش کربن آلی خاکها در ده سال اخیر با شدت زیادی صورت می گیرد وباید توجه ویژه ای به آن گردد.تاثیر منفی دیگر جنگل تراشی بر خاک، وقوع فرسایش و تلفات توده خاک است. قطع درختان جنگلی سبب ایجاد رواناب در سطح زمین و در نتیجه فرسایش خاک می شود.
در این شرایط قطرات باران مستقیما به خاک برخورد کرده و موجب تلفات آن می شوند و ساقه، شاخه و برگ گیاهان همچون مانع، ضمن تقلیل ضربات ناشی از برخورد قطرات باران به سطح خاک باعث کاهش سرعت جریان های سطحی و اثرات تخریبی ناشی از آنها می شود.فرسایش در مناطق جنگل تراشی شده زمانی تشدید خواهد شد که به دلیل عبور و مرور ادوات کشاورزی و عملیات غیراصولی زراعی تخلخل خاک کاهش یافته و نفوذپذیری آب به جسم خاک کمتر و کمتر شود. مطالعات نشان داده است تغییر کاربری اراضی از مهمترین فاکتورهای موثر بر وقوع سیل در کشوراست.
یغماییان وهمکاران (۱۳۹۶) به این نتیجه رسیدند ﮐﻪ ﺟﻨﮕﻞ ﺗﺮاﺷﯽ، ﺑﺎﻋﺚ ﮐﺎﻫﺶ ﻣﻌﻨﯽ دار ﻣﻘﺪار ﻣﺎده آﻟﯽ، ﭘﺎﯾﺪاری ﺧﺎﮐﺪاﻧﻪ ﻧﯿﺘﺮوژن ﮐﻞ، ﻇﺮﻓﯿﺖ ﺗﺒﺎدل ﮐﺎﺗﯿﻮﻧﯽ، ﻓﺴﻔﺮ و ، ﻫﺎ ﭘﺘﺎﺳﯿﻢ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس و اﻓﺰاﯾﺶ ﻣﻌﻨﯽدار ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮی، اﺳﯿﺪﯾﺘﻪ و ﮐﺮﺑﻨﺎت ﮐﻠﺴﯿﻢ ﻣﻌﺎدل در ﺧﺎک ﺳﻄﺤﯽ ﺷﺪه اﺳﺖ. ﺷﯿﺐ ﺷﻤﺎﻟﯽ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ، ﺧﺎک ﻫﺎی ﺳﻄﺤﯽ ﺑﺎ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺑﺎﻻﺗﺮی از ﻧﻈﺮ ﻣﺎده آﻟﯽ، ﻧﯿﺘﺮوژن ﮐﻞ، ﻓﺴﻔﺮ ﻗﺎﺑﻞ دﺳﺘﺮس و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮی دارا ﻫﺴﺘﻨﺪ.
ﺧﺎک ﺳﻄﺤﯽ ﻗﺴﻤﺖ ﻫﺎی ﭘﺎﯾﯿﻦ ﺷﯿﺐ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ دارای ﺑﯿﺶ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﻣﺎده آﻟﯽ، ﻓﺴﻔﺮ و ﭘﺎﯾﺪاری ﺧﺎﮐﺪاﻧﻪ و ﮐﻢ ﺗﺮﯾﻦ ﻣﻘﺪار ﮐﺮﺑﻨﺎت ﮐﻠﺴﯿﻢ ﻣﻌﺎدل و ﺟﺮم ﻣﺨﺼﻮص ﻇﺎﻫﺮی ﻣﯽ ﺑﺎﺷﻨﺪ. ﻧﺘﺎﯾﺞ ﻧﺸﺎن (در ﺧﺎک ﺳﻄﺤﯽ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻞ NQI) داد ﮐﻪ ﻣﯿﺎﻧﮕﯿﻦ ﺷﺎﺧﺺ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺎک ﻧﻤﻮرو ﺗﺮاﺷﯽ ﺷﺪه ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ درﺻﺪ ﮐﺎﻫﺶ ﯾﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ .اﺧﺘﻼف ﺷﺎﺧﺺ ۶۷/۶ ﻫﺎی ﮐﯿﻔﯿﺖ ﺧﺎک ﺑﯿﻦ ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﺐ در اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻞ ﺗﺮاﺷﯽ ﺷﺪه، ﻣﺸﻬﻮدﺗﺮ از اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ اﺳﺖ .
اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﯿﺎﻧﮕﺮ اﯾﻦ ﻣﻄﻠﺐ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﺎﻣﻞ اﺻﻠﯽ ﮐﺎﻫﺶ ﮐﯿﻔﯿﺖ و ﺗﺨﺮﯾﺐ ﻻﯾﻪ ﺗﺸﺪﯾﺪ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ، اﻧﺘﻘﺎل و ﺟﺎﺑﺠﺎﯾﯽ ﻣﻮاد از ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ، ﻫﺎی ﺳﻄﺤﯽ ﺧﺎک ﻫﺎی ﺑﺎﻻی ﺷﯿﺐ ﻣﯽ ﺑﺎﺷﺪ و ﻣﻮﻗﻌﯿﺖ ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺷﯿﺐ در اراﺿﯽ ﺟﻨﮕﻠﯽ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ ﺣﻔﺎﻇﺖ ﻧﺴﺒﺘﺎ ﮐﺎﻣﻞ ﺧﺎک در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﺳﺎﯾﺶ از وﺿﻌﯿﺖ ﺗﻘﺮﯾﺒﺎ ﯾﮑﻨﻮاﺧﺘﯽ ﺑﺮﺧﻮردار ﻫﺴﺘﻨﺪ.تجارت جهانی چوب، کاغذ، مبلمان و دیگر محصولات تولید شده از چوب یک صنعت چند میلیون دلاری در دنیاست.
اساسا بهره‌برداری غیر قانونی از جنگل و صنایع مرتبط با آن زمانی اتفاق می‌افتد که الوار خارج از چارچوب قوانین ملی و منطقهای ابتدا برداشت و سپس حمل و نقل و پردازش شده و در نهایت در بازارهای داخلی و جهانی خرید و فروش شوند. این اتفاق معمولا زمانی رخ میدهد که جنگل‌ها برای تبدیل به مزارع نخل روغنی و توسعه اراضی کشاورزی پاکتراشی می‌شوند. رشد روز‌افزون جنگل تراشی در دنیا نیز به دلیل تقاضای بالای محصولات چوبی و کاغذی و صنایع بسته بندی است که هر ساله رو به افزایش است.
بهره برداری غیرقانونی از جنگل‌ها در دو قرن اخیر، بزرگ‌ترین تهدید برای جنگل‌ها بوده است. ابعاد این نوع بهره‌برداری به قدری گسترده و مخرب است که علاوه بر آثار و پیامدهای زیانبار برای محیط زیست و تنوع زیستی، معیشت جوامع محلی و شرکتهای مسئولیت‌پذیر را هم با مخاطرات جدی مواجه میسازد. وقتی جنگل‌ها بدون کسب مجوزهای قانونی از بین می‌روند، درآمد دولت‌ها که پیشتر از محل دریافت عوارض و مالیات بر قطع درختان حاصل میشد کاهش می یابد.
الواری که بدون دریافت مالیات و عوارض از جنگل نیز تهیه می شود قیمتها را در بازار چوب کاهش میدهد و همین امر باعث انگیزه بیشتر مصرف‌کنندگان از محصولات چوبی و کاغذی می‌شود. بنابراین بهره‌برداری غیرقانونی نه‌تنها درآمد دولت‌ها را کاهش میدهد که یک چرخه نامتعادلی از قیمتها را در بازارهای جهانی ایجاد می‌کند که درنهایت به افزایش تقاضا و عرضه منجر شده و تخریب جنگل را تشدید می‌کند.
یک مطالعه جدید صورت گرفته توسط انجمن جنگل و کاغذ آمریکا برآورد کرده که بهره برداری غیرقانونی از جنگل‌ها، بین ۷ تا ۱۶ درصد در کاهش قیمت الوار در جهان تاثیرگذار بوده است. این امر باعث شده که شرکتهای مسئولیت‌پذیر که پیش از این تحت پوشش قانون و نظارت دستگاه‌های اجرایی کار میکردند دست کم ۴۶۰ میلیون دلار در سال متضرر شوند.
بانک جهانی نیز میگوید درآمد حاصل از چوب در بازار جهانی هرساله ده میلیارد دلار کاهش مییابد و دولت‌ها نیز به دلیل رونق تجارت غیرقانونی چوب و از دست دادن درآمد حاصل از مالیات و عوارض چوب بری هرساله ۵ میلیارد دلار متضرر می‌شوند.
در این نوشتار به بهانه وقوع زلزله در کشورمجددا تاکید می گردد با توجه ذخایر پایین کربن آلی خاکهای استان وقابلیت فرسایش پذیری خاکها ونبود قوانین بازدارنده در خصوص قطع درختان باید تمهیدات لازم از طرف مدیران ونمایندگان استان اندشیده شود تا جلوی قلع وقمع درختان منطقه ارسباران گرفته شود.
سوخت رسانی در مواقع سرد سال به روستا های جنگلی به موقع انجام شود تا روستاییان نسبت به آتش زدن این گونه های باارزش گیاهی مبادرت نورزند.در کل درپیده وقوع سیل باید علاج واقعه قبل از وقوع آن کرد.تعبیه مسیر های مناسب برای عبور سیلاب واستفاده از آخرین یافته های آبخیر داری می تواند موثر وکاربردی باشد.بدیهی است پس از وقوع سیل دنبال مقصر گشتن ومتهم کردن این وآن دردی از کشورمان را درمان نخواهد کرد.
از تجربیات موفق کشورهای آسیایی در این زمینه می توان به خوبی بهره گرفت.اینکه تجارت چوب قانونی لست ومردم حق دارند درختان خودشان را ببرند به نظرم توجیه خوبی نیست باید سریعا نسبت به رفع نواقص قانونی اقدام نمود.امیداواریم کشورعزیزمان ایران همواره از گزند بلایای طبیعی مصون بماند.ان شاءالله
احمدبایبوردی
محقق وعضوهیات علمی علوم خاک
منابع مورد استفاده:
۱-Abdollahi, J., Rahimian, M.H., Dashtkian, K., and Shadan, M. 2007. Environmental effects of land use change on cover in urban areas using remote sensing techniques. J. Environ. Sci and Tec. 29:01-6. (In persion)
۲٫Aguilar, R., Kelly, E.F., and Heil, R.D. 1988. Effect of cultivation on soil in northern great plains rangeland. J. Soil Sci. Soci. of America. 52:1081-1085.
۳٫Boix-Fayos, C., Calva, A., Imeson, A.C., and Sorino-Sota, M.D. 2001. Influence of soil properties on the aggregation of some Mediterranean soils and use of aggregate size and semiarid land use East and Central Asia. Science in China (Series c). 45:48-54.
۴٫Bolan, N.S., Hedley, M.J., and White R.E. 1991. Process of soil acidification during nitrogen cycling with emphasis on legume based pasture. J. Plant. Soil. 134:53-63.
۵٫Bronson, K.F., Zobeck, T.M., Chua, T.T., Acosta-Martinez, V., Van Pelt, R.S., and Booker, J.D. 2004. Carbon and nitrogen pools of southern high plains cropland and grassland soils. Soil Sci. Soci. of A. J. 68:1695-1704.
۶٫Bouwer, H. 1986. Intake rate: cylinder infiltrometer. pp. 825-844. In: Klute, A. (Ed.), Methods of Soil Analysis. Part I: Physical Analysis. SSSA. Madison, WI.
۷٫Celik, I. 2005. Land-use effects on organic matter and physical properties of soil in a southern Mediterranean highland of Turkey. J. Soil. Till. Res. 83: 270-277.
۸٫Chen, J. 2007. Rapid urbanization in China: A real challenge to soil protection and food security. J. Catena. 69:01-15.
۹٫DeFries, R., and Eshleman, K.N. 2004. Land-use change and hydrologic processes: a major focus for the future. J. Hydrol. Process. 18: 2183–۲۱۸۶٫
۱۰٫Doichinova, Vania., Zhiyanski, M., and Hursthouse, A. 2006. Impact of urbanisation on soil characteristics. J. Environ Chem. Letters. 3:160–۱۶۳٫٫
